اکسیژن ساز چیست؟
هوا شامل تقریبا 21 درصد اکسیژن و بیشتر از 78 درصد نیتروژن است. در روش درمان اکسیژن فشار بالا درصد اکسیژن تنفس توسط بیمار نزدیک به 100 درصد است که تقریبا پنج برابر بیشتر از درصد اکسیژن موجود در هوا است. فشار اکسیژن تنفس شده توسط بیمار تقریبا 1.5 برابر( و گاهی تا سه برابر) بیشتر از فشار اتمسفر است. بنابراین این روش می‌تواند تا 15 برابر میزان اکسیژن تنفس موجود در هوای با فشار نرمال را به بیمار برساند.
مازاد اکسیژن تنفس شده از طریق ریه‌ها در پلاسمای خون حل شده و سپس توسط خون به هریک از قسمت‌های بدن منتقل می‌شود. اثر این اکسیژن اضافی در قسمت‌های مختلف بدن متفاوت است. این روش می‌تواند زندگی بیمار را نجات دهد و در برخی دیگر می‌تواند بهبود و بازسازی بافت‌ها را تسریع کند.

سایر اسامی اکسیژن ساز
نام‌های فارسی: اکسیژن ساز خانگی، اکسیژن ساز پرتابل، اکسیژن ساز همراه
نام‌های انگلیسی: Oxygen concentrator، Oxygen device home، Portable oxygen device، Construction oxygen compressor، Oxygen mobile devices

انواع مختلف اکسیژن ساز
اکسیژن ساز دستگاه‌های پزشکی هستند که اکسیژن موجود در هوای محیط را متمرکز می‌کنند تا گاز اکسیژن غنی شده را برای بیماران تامین کنند. دو نوع اصلی از اکسیژن سازه به نام اکسیژن ساز ثابت و قابل حمل( پرتابل)

اغلب اکسیژن سازهای خانگی،  از نوع ثابت هستند و می‌توانند برای تولید اکسیژن، به‌صورت مداوم و یا پالسی مورد استفاده قرار بگیرند.اکسیژن سازهای قابل حمل،  برای راحتی انتقال،  طراحی شده‌اند و اغلب فقط به‌صورت پالسی اکسیژن تولید می‌کنند.  

برای بهره بردن حداکثر از اکسیژن تراپی، بهتر است از لوازم جانبی اکسیژن ساز مانند فیلتر، مرطوب ساز، لوله‌ی اکسیژن و غیره استفاده کرد. امروزه، اکسیژن تراپی به کمک انواع متعدد اکسیژن سازها، بسیار راحت و بدون دردسر شده است. برای بیمارانی که از آمفیزم،  بیماری مزمن انسداد ریه و یا سایر بیماری‌های تنفسی رنج می‌برند، اکسیژن سازها یکی از تجهیزات ضروری پزشکی هستند. بیماران حاد ریوی، پونومی، آسمی، قلبی و حتی افراد سالم نیز جهت رفع خستگی روزانه می‌توانند از این دستگاه استفاده کنند. زندگی بسیاری از بیماران به این دستگاه وابسته است. برای تامین مستمر اکسیژن، در محیط خانه،  برای بیماران نیازمند به اکسیژن تراپی، استفاده از این دستگاه مفید خواهد بود.پزشکان اغلب مقدار اکسیژن مورد نیاز بیمار را در نسخه مشخص می‌کنند. این میزان اکسیژن اغلب با واحد لیتر در دقیقه معین می‌شود. بسیاری از بیماران، بسته به شرایطشان، به جز هنگام روز، در شب نیز به اکسیژن ساز نیاز دارند. در این صورت نیاز به استفاده از اکسیژن سازهای خانگی خواهد بود.

هرچند گفتیم اکسیژن سازهای خانگی ثابت‌اند، اما تقریبا تمام آن‌ها چرخ دارند و این امکان را دارند که از اتاقی به اتاق دیگر منتقل شوند.لوله‌های اکسیژن بسیاری از اکسیژن سازها نیز به اندازه‌ی کافی بلند هستند و اجازه‌ی تحرک را به بیمار می‌دهند. اکسیژن سازهای خانگی،  5 تا 10 لیتر در دقیقه اکسیژن را به‌طور مداوم برای بیمار، فراهم می‌کنند. بیمار می‌تواند میزان اکسیژن را از طریق کنترلی که روی دستگاه وجود دارد، تنظیم کند. از آنجایی که ارتفاع، غلظت اکسیژن تحویل داده شده به بیمار را کم می‌کند، می‌توان یک سنسور اکسیژن روی دستگاه نصب کرد که میزان و غلظت واقعی اکسیژن تحویل داده شده به بیمار مشخص شود. انواع متعددی اکسیژن ساز در بازار موجود است. در هنگام انتخاب اکسیژن ساز، با توجه به توصیه‌های پزشک خود عمل کنید. اگر در نسخه پزشک میزان نیاز به اکسیژن مشخص نشده است( برحسب لیتر در دقیقه) احتمالا اکسیژن سازی با ظرفیت 5 لیتر مناسب حال شما خواهد بود، با این حال اگر بر اساس نسخه پزشک به اکسیژن سازی با میزان اکسیژن دهی 8 تا 10 لیتر در دقیقه نیاز باشد باید دستگاهی بزرگتر و با ظرفیت بیشتر انتخاب شود.

دستگاه اکسیژن ساز یکی از مهم‌ترین دستگاه‌های کمک تنفسی  جهت بیماران  تنفسی در منزل است. با پیشرفته‌تر شدن تکنولوژی و ورود تجهیزات پزشکی به منازل بیماران جهت سهولت در نگهداری بیمار در منزل، دستگاه اکسیژن ساز خانگی یکی از مهم‌ترین دستگاه‌های تولید شده بدین منظور است.

آشنایی با سیستمهای متداول اکسیژن رسانی به بیمار:
۱- سیستم اکسیژن کپسولی:

این سیستم شامل یک کپسول و مائومتر و مرطوب کننده و ماسک اکسیژن می‌باشد جزء متداولترین سیستمها می‌باشد. این روش بخاطر فشار بالا( ۱۶۰ اتمسفر) و افت ناگهانی آن جهت مصرف به ۱۲ اتمسفر و پایین‌تر و همچنین مشکلات پر کردن کپسول و کنترل کپسول‌ها، انتقال آن،اطمینان از موجود بودن، گرائی و همچنین مشکلات انبارداری، مانومتر و مربوط کننده و انواع رنگهای مختلف کپسولها که با گازهای مختلف می‌تواند اشتباه گرفته شود و در نهایت کوتاه بودن عمر مفید آنها، تقریباً از رده خارج شده است.
۲- سیستم تجمیع کپسول و انتقال اکسیژن توسط لوله‌کشی:
این سیستم شامل تجمیع کپسولهای مختلف در یک محیط خارج از مصرف و نصب کپسول‌ها با رگلاتورهای مختلف و فشارشکن می‌باشد این روش نیز همان مشکلات سیستم اکسیژن کپسولی را داشته علاوه بر آن انفجار کپسول نیز در حد وسیع وجود دارد تنها مزیت آن کاهش کارگزار و انتقال بتوسط لوله است.
۳- سیستم اکسیژن تانکی و ذخیره جایگزین:
 اکسیژن تولید شده توسط مخزن سردسازی شده به مخزن مورد مصرف بیمارستان تزریق می‌شود. حالت دو تانکی ،عدم مشکلات رگلاتور، احتمال پایین خطر انفجار و انتقال اکسیژن توسط لوله‌کشی به محل مصرف ، از مزایای این روش می‌باشد. این سیستم نیز مشکلات دیگری را داراست.
۴- سیستم تولید در محل با تکنولوژی PSA:

سیستم تولید اکسیژن در محل با تکنولوژی PSA توسط لوله‌کشی آن با لوله‌های مسی یا برنجی بدون درز با کنترل حداکثر ۲۰ فوت در مصرف بصورت ثابت در لوله‌ها و با حداقل فشار ۱۵ اتمسفر در ورودی اطاقها با توان توزیع حجم‌های مختلف با قوانین مهندسی بطور محلی طراحی می‌شود. وجود شیرهای مختلف در نقاط مختلف تقسیم از ابتدای خروجی ، ابتدای بخشها،ابتدای اطاقهاو ابتدای مصرف بیمار موردنیاز است.از نکات مهم، کنترل لوله‌ها از نظر تعریق و آزادی آنها در مسیر و رنگ زدن مختلف آنها به منظور جداسازی، به طور مثال اکسیژن به رنگ سبز [۲]N2Oبه رنگ آبی و هوای فشرده به رنگ سفید و وکیوم به رنگ زرد مشخص می شود.یک مشکل عمده در سیستم خرابی خروجی‌های آن در اطاقی است که اغلب نشتی بوجود می‌آید. ورود مواد آلوده کننده به وکیوم و U شکل بودن لوله‌ها بعداً منجر به تولید صدا بخاطر سیفونی شدن آنها خواهد بود. در این سیستم جهت تولید اکسیژن ترکیبی بنام زئولیت نقش اصلی را به عهده دارد..

نحوه عملکرد دستگاه اکسیژن ساز:
دستگاه اکسیژن ساز، از تکنیک بسیار ساده جهت فراهم آوردن اکسیژن مورد نیاز بیمار، استفاده می‌نماید. دستگاه اکسیژن ساز، توسط پمپ مخصوص، هوای درون اتاق را مکیده و سپس از محفظه‌های پودر زئولیت عبور می‌دهد و پودر زئولیت، اکسیژن 21 درصد موجود در هوای ورودی را از گازهای دیگر هوا جدا کرده و به سمت محفظه‌های دیگر هدایت می‌نماید. کمپرسور موجود در دستگاه اکسیژن ساز، فشار و درصد اکسیژن را در محفظه‌ها بالا برده و خلوص اکسیژن داخل آنها را به 94 درصد و فشار آن‌را به حدود 230 میلیمتر جیوه می‌رساند. اکسیژن از درون محفظه نگهداری به پشت فلومتر جلوی دستگاه هدایت شده و از نازل مخصوص به سمت بینی و دهان بیمار هدایت می‌گردد.


نکات اساسی راجع به دستگاه اکسیژن ساز:
خلوص اکسیژن خروجی اکسیژن ساز معمولا بین 93 تا 95 درصد است.
دستگاه بطور عادی اگر روشن باشد و به بیمار متصل نباشد هیچ‌گونه اکسیژنی را به فضای اتاق اضافه نمی‌نماید.
اکسیژن ساز خانگی با برق کار کرده و فاقد باتری و یا سیلندر ذخیره است و به محض قطع شدن برق عمل دستگاه متوقف می‌گردد.
فیلترهای ورودی دستگاه اکسیژن ساز 2 نوع فیلتر هستند:
الف) فیلتر اول از جنس اسفنج متخلخل پلی اورتان یا همان ابر صنعتی است و قابل شستشو بوده و باید هر هفته یکبار شسته شود.
ب) فیلتر دوم از جنس کاغذ فیلترهای HEPA است و حداقل هر 6 ماه یکبار باید تعویض گردند.
دستگاه اکسیژن ساز هیچگاه به پهلو قرار نگرفته و یا حمل نگردد، زیرا به‌دلیل معلق بودن موتور کمپرسور داخل دستگاه، احتمال سقوط موتور و خرابی پمپ است.
در قسمت خروجی اکسیژن دستگاه،  لیوان مانومتر است که اکسیژن خروجی از داخل آن عبور کرده و مرطوب می‌گردد. این لیوان باید تا یک سوم داخل آن آب مقطر یا جوشیده ریخته شود و هر 10 روز یکبار سوراخ‌های نازل شلنگ داخل لیوان، جرم زدایی شده و یا توسط سوزن یا وسیله تیز، سوراخ‌های آن باز گردد.

اکسیژن سازهای پرتابل:

اکسیژن ساز پرتابل وسیله دیگری است که جهت استفاده بیمار در بیرون از منزل طراحی و تولید گردیده است. اکسیژن ساز پرتابل از همان مکانیزم عمومی تولید اکسیژن استفاده می‌نماید و لی تفاوت آن در کوچک بودن اندازه و وزن دستگاه و نیز مجهز بودن به باتری شارژی داخلی است. در حین متصل بودن دستگاه به برق 220 ولت شهری و یا 12 ولت فندکی اتومبیل باتری شارژی داخل دستگاه، شارژ می‌شود تا در مواقع مورد نیاز، برق دستگاه را تامین نماید.
اکثر دستگاه‌های اکسیژن ساز پرتابل از سیستم خروجی IMPULS استفاده می‌نمایند. این سیستم توسط سنسورهای فشار بسیار حساس داخل دستگاه دم و بازدم بیمار را تشخیص می‌دهد و در هنگام دم اکسیژن را خارج و در هنگام بازدم آن‌را قطع می‌نماید. این تکنیک موجب صرفه‌جویی در مصرف انرژی دستگاه و نیز سهولت تنفس بیمار می‌گردد.
اکسیژن ساز خانگی در مدل‌های 3، 5، 6، 7، 8 و 10 لیتر در دقیقه تولید و عرضه گردیده است. منظور از 3 یا 5 لیتر در دقیقه حجم و فلوی اکسیژن  ماکزیمم تولیدی دستگاه است.
برای بیماران با مشکلات آسم حاد و مزمن و یا مشکلات غیر حاد تنفسی دستگاه 3 و 5 لیتر مناسب است. خلوص اکثر دستگاه‌ها در فلوی 5 لیتر در دقیقه به میزان 40 درصد کاهش می‌یابد.
بیماران حاد ریوی و یا سرطانی و یا تخریب ریه و نیز موارد بیماری‌های تهاجمی مانند ALS و MS و یا بیماران منتظر پیوند ریه با تخریب بالای 60 درصد ریه باید از دستگاه‌های اکسیژن ساز با ظرفیت 7 تا 10 لیتر در دقیقه استفاده نمایند.

محصولات جانبی دستگاه اکسیژن ساز:
نبولایزر
لیوان مرطوب کننده
فیلتر دستگاه اکسیژن ساز
فیلتر گردگیر
چادر اکسیژن
سوند نازال اکسیژن
ماسك اكسيژن

مزایای استفاده از دستگاه اکسيژن ساز خانگی:
اطمینان از خلوص اکسیژن
تنظیم و تصفیه گردش خون برای شهروندان سالمند و کودکان
کاهش بیماری‌های قلبی و عروقی و جلوگیری از افزایش فشار خون و مبارزه با بیماری‌های آسمی یا هر مشکل تنفسی
رساندن جریان خون کافی به بافت بدن و تنظیم آن
ایجاد شفافیت و زیبایی بخشیدن به پوست
جلوگیری از استرس و تنش‌های روزمره و تاخیر در روند پیری
مورد استفاده برای خانم‌های باردار جهت کمک به رشد و سلامت سیستم عصبی جنین
تقویت حافظه و افزایش طول عمر
بازگرداندن عملکرد نرمال به ریه‌های آسیب دیده اشخاص سیگاری

اکسیژن درمانی:
حمل اکسیژن به بافت‌ها به عواملی نظیر برون ده قلب، میزان اکسیژن شریانی( سرخرگی)، غلظت هموگلوبین و نیازمندی‌های متابولیکی بدن بستگی دارد. در اکسیژن درمانی، باید به تمام عوامل فوق توجه نمود.‏ در مواردی همچون تسریع در بهبودی پس از عمل جراحی، میگرن، آلزایمر و ام اس نیز تحقیقات روی اثر درمانی این روش همچنان ادامه دارد.

موارد مصرف اکسیژن درمانی:
استفاده از اکسیژن پرفشار سابقه‌ای طولانی دارد که در درمان آمبولی هوا به‌کار گرفته می‌شد. آمبولی هوا شرایطی است که معمولا غواصانی که به اعماق آب می‌روند و سپس با سرعت زیاد به سطح آب باز می‌گردند، دچار آن می‌شوند. در این حالت، به‌علت پیدایش حباب‌های کوچک هوا در جریان خون، خون به اعضای حیاتی بدن نمی‌رسد و سبب مرگ فرد می‌شود. اکسیژن پرفشار می‌تواند اندازه این حباب‌ها را کوچک کند و در نتیجه جریان خون به شرایط عادی باز گردد.

سایر استفاده‌های اکسیژن درمانی:
به‌عنوان پادزهر در مسمومیت با گازهای سمی به ویژه گاز مونواکسید کربن
ضدعفونی‌کننده به‌ویژه در برابر میکروب‌های بی‌هوازی( میکروب‌هایی که در برابر اکسیژن توان مقاومت ندارند)
کاهش تورم و تجمع مایعات در بافت‌های بدن که در بهبود سوختگی‌ها کمک‌ می‌کند
بهبود هیپوکسمی( کاهش فشار اکسیژن خون سرخرگی)
تغییر در تعداد یا الگوی تنفس ممکن است به علت هیپوکسمی باشد. علایم هیپوکسی شامل: پرخاشگری، عدم هوشیاری، گیجی، خواب آلودگی، کما، تنگی نفس، افزایش فشار خون، بی نظمی ضربان قلب و تعریق شدید است.
هیپوکسی در صورت شدید بودن می‌تواند زندگی فرد را به مخاطره بیاندازد. با پیشرفت سریع هیپوکسی، تغییراتی در سیستم عصبی مرکزی ایجاد و بیمار دچار ناهماهنگی حرکات و اختلال هوشیاری می‌شود.
در هیپوکسی مزمن( مانند آن‌چه که در بیماری‌های انسداد مزمن ریه دیده می‌شود) ممکن است خستگی، خواب آلودگی، بی‌تفاوتی، بی‌توجهی و تأخیر در واکنش‌ها به‌وجود آید.
اکسیژن درمانی کوتاه مدت می‌تواند برای گروه کوچکی از بیماران مبتلا به بیماری مزمن انسداد ریوی مفید باشد.

موارد احتیاط در اکسیژن درمانی:
بیمارانی که سابقه تشنج داشته‌اند یا دچار تشنج می‌شوند و بیماران مبتلا به آمفیزم( نوعی بیماری ریوی ناشی از تجمع هوا در ریه‌ها که در بیشتر موارد، ناشی از مصرف سیگار است)‌ نباید از این روش استفاده کنند.
همچنین سابقه تجمع مایع در سینوس‌ها، گوش و سایر حفرات بدن، سابقه جراحی‌های چشمی یا داشتن بیماری‌های چشم، استفاده از داروهای شیمی‌درمانی و داروی دی‌سولفیرام( در درمان الکلسیم کاربرد دارد)‌ هم از دیگر موارد منع استفاده از این روش هستند.
در ضمن خانم‌ها بهتر است در دوران بارداری از این روش استفاده نکنند.
همانند سایر داروها، پرستار اکسیژن را با احتیاط تجویز نموده و به دقت اثرات آن را روی بیمار ارزیابی می‌کند. اکسیژن نیز یک دارو است و فقط باید توسط پزشک تجویز شود.
بیماران مبتلا به اختلالات تنفسی، اکسیژن را فقط به منظور افزایش فشار اکسیژن خون شریانی تا بازگشت آن به حد طبیعی دریافت می‌کنند.
افزایش اکسیژن هوای دم، به میزان اکسیژن گلبول‌های قرمز خون یا پلاسما نمی‌افزاید. در عوض مقادیر افزایش یافته‌ی اکسیژن، ممکن است اثرات سمی روی ریه‌ها و سیستم عصبی مرکزی بگذارد یا سیستم تهویه بدن را تضعیف کند.
هنگام تجویز اکسیژن، بیمار باید از نظر نشانه‌های عدم کفایت در اکسیژناسیون مورد بررسی قرار گیرد. بنابراین پرستار مرتبا بیمار را از نظر علایم گیجی، بی‌قراری، خواب آلودگی، تعریق، رنگ پریدگی، بی‌نظمی ضربان قلب و افزایش فشار خون بررسی می‌کند.

مسمومیت با اکسیژن:
مسمومیت با اکسیژن زمانی روی می‌دهد که، اکسیژن با غلظت بالای بیش از 50 درصد به مدت طولانی‌ای بیش از 48 ساعت تجویز شود. مسمومیت با اکسیژن در اثر تولید بیش از حد رادیکال‌های آزاد اکسیژن ناشی از متابولیسم سلولی به‌وجود می‌آید. اگر مسمومیت با اکسیژن درمان نشود، این رادیکال‌ها می‌توانند به شدت به سلول‌ها صدمه زده و یا آن‌ها را از بین ببرند. آنتی اکسیدان‌ها همانند ویتامین ‏‏E، C و بتاکاروتن ممکن است اثر دفاعی در مقابل رادیکال‌های آزاد اکسیژن داشته باشند.
علایم و نشانه‌های مسمومیت با اکسیژن شامل احساس ناراحتی در زیر جناغ، تنگی نفس، بی ‌قراری، خستگی، ضعف و مشکلات تنفسی پیش‌رونده هستند.
بیمار باید هر 6 ماه یا بیشتر جهت پیگیری درمان به پزشک مراجعه کند. گازهای خون و تست‌های آزمایشگاهی به طور مرتب باید بررسی شوند.

علایم و نشانه‌های بیماری‌های تنفسی:
 کمبود اکسیژن( هیپوکسی) ناشی از تنفس ممکن است باعث تغییرات عصبی مثل بی‌قراری، خستگی، عدم هوشیاری و تغییرات شخصیتی گردد. بی‌اشتهایی و از دست دادن وزن، در اغلب بیماری‌های تنفسی مزمن دیده می‌شود. کمبود اکسیژن با گذشت زمان ممکن است در برخی از افراد منجر به انگشت چماقی( کلابینگ) می‌گردد که این حالت عبارت است از بزرگ شدن نوک انگشتان بدون تغییرات استخوانی و رشد ناهنجار ناخن. باید تاثیر علایم و نشانه‌ها را بر روی توانایی انجام فعالیت‌های بیمار و مشارکت در امور روزمره و فعالیت‌های خانوادگی او بررسی گردد و عوامل روانی موثر بر بیمار کشف شود. این عوامل عبارتنداز: اضطراب، تغییرات نقش، ارتباط خانوادگی، مشکلات اقتصادی، وضعیت شغلی و اقدامات مورد استفاده بیمار برای سازگاری با مشکلات.
اکثر بیماریها و اختلالات دستگاه تنفسی با علیئمی همراه هستند. شناخت این علایم و مراجعه زودهنگام به پزشک در تشخیص و درمان زودتر بیماری‌ها نقش مهمی دارند. مهمترین علایم شامل
تنگی نفس( حاد، پیشرونده، حمله‌ای)
سرفه
خلط
خلط خونی( هموپتیزی)
خس خس
درد قفسه سینه
سیانوز
خشونت صدا
تعریق شبانه و تب
تنگی نفس و سرفه که از علایم اصلی بیماری ریوی هستند.

سرویس و تعمیرات لازم دوره‌ای:
سرویس‌های دوره‌ای ۶ ماه یکبار جهت فصول گرم و سرد و شامل کنترل‌های زیر است.
– کنترل روغن و عملکرد کمپرسور هوای ورودی و کمپرسورهای کپسول پرکنی و کمپرسورهای انتقال در مسیر
– کنترل فیلترهای هوا ورودی و خروجی
– کنترل رگلاتورها، فشارشکن‌ها و تراپمای تانکها و گیجها
– کنترل عملکرد شیر های کنترل و یکسویه بودن آنها و خلوص سنج اکسیژن
– کنترل رطوبت و خشکی زئولیت با تست حرارت تانک‌ها و احیائ زئولیت در صورت نیاز
– کنترل المنت هوای ورودی و فشرده به تانک‌های زئولیت و تنظیم آنها جهت تابستان و زمستان
– کنترل تانک‌های مختلف هوای فشرده، اکسیژن خروجی، ازت تولیدی و وکیوم خلاء
– کنترل سیستم مانتیورینگ از نظر درصد فشار، آژیر، خطر نوری- صوتی و اتوماتیک بودن آنها
– کنترل لوله‌های انتقال و مبارزه با تعریق آنها در لوله‌های U  شکل آنها و تخلیه مایعات آنها