اتوکلاو

دستگاه اتوکلاو یا استریل کننده با بخار, یک محفظه (چمبر) دارای فشار است که در آن از بخار اشباع شده برای افزایش دما جهت استریلیزاسیون استفاده می شود. اتوکلاوها در آزمایشگاههای میکروبیولوژی , مــــراکز بهداشتی, بیمارستان ها، دندان پزشکی ها، درمانگاهها و…. استفاده می شود.

۱-اکثر اتوکلاوها به دو محدوده می رسند:

الف- محدوده پائین ۲۵۴-۲۵۰ درجه فارنهایت (۱۲۳-۱۲۱ درجه سانتی گراد)

ب- محدوده بالا ۲۷۴-۲۷۰ درجه فارنهایت (۱۳۴-۱۳۲ درجه سانتی گراد)

۲- چه نکاتی هنگام کار با اتوکلاو باید رعایت شود؟
اثر بخشی اتوکلاو بستگی به زمان, دما و مسیر تماس بخار با مواد عفونی دارد. بنابراین برای استریل کردن کامل و موثر و همچنین جهت عملکرد صحیح اتوکلاو پیشنهاد می شود:

بیشتر از سه چهارم کیسه اتوکلاو پر نشود.
مواد نوک تیز نباید در داخل کیسه اتوکلاو قرار داده شوند بلکه باید در ظروف مخصوص زباله های نوک تیز جمع آوری شده و به عنوان زباله های تیز و برنده دفع گردد.
کیسه ها, مواد و وسایل مورد نظر جهت استریل شدن در اتوکلاو باید به صورت شل(Loose) و آزاد بسته بندی شوند تا جریان بخار آب بتواند آزادانه در آن جریان داشته باشد.
اقلام طوری قرار داده شوند که بخار به تمامی نقاط آنها برسد.
ظروف شیشه ای باید روی کناره خود قرار داده شوند تا هوا بتواند جای خود را با بخار عوض کند.
بخار نمی تواند در چربی ها نفوذ کند بدین ترتیب وسایل آلوده به چربی باید از طرق دیگری استریل شوند.
ظروف حاوی مایع را نباید پر کرد بلکه باید یک دوم تا یک سوم آن خالی باشد این کار مانع از خارج شدن مایع از ظرف هنگام جوش آمدن می شود.
بهتر است جهت جلوگیری از تشکیل رسوب در دستگاه اتوکلاو از آب مقطر استفاده کرد.
سطح آب درون دستگاه نباید از انتهای پائین دیگ بالاتر رود.
پیچ های درب را باید محکم بست برای این منظور باید پیچ های روبروی هم بسته شود تا درب دستگاه به طور یکنواخت محکم شده و بخار آب از آن خارج نشود.

– حرارت مناسب ۱۲۱ درجه (۲۵۰ فارنهایت ) و فشار مناسب ۱۵ پوند بر اینچ مربع(PSI) می باشد.

– حداقل زمان لازم جهت اتوکلاو کردن ۴۵ -۳۰ دقیقه می باشد برای مثال جهت استریلیزاسیون محلول ها و ویال های کار باDNA،۲۰ دقیقه و دمای ۱۲۱ درجه کافی است و برای وسایل و مواد کار باRNA, 45 دقیقه و دمای ۱۲۱ درجه کافی می باشد اما مواد عفونی خطرناک تر مثل محیط های کشت تلقیح شده یا نمونه های عفونی (مثل میکروب سل) باید به مدت یک ساعت اتوکلاو شوند. لازم به ذکر است که استفاده از دماهای بیشتر از میزان لازم و مدت زمان طولانی تر تفاوتی در نتیجه حاصل ندارد , پس بهتر است از دما و زمانی که طبق دستورالعمل لازم است، پیروی گردد.

– اتوکلاو باید در داخل آزمایشگاه وجود داشته باشد . اگر اتوکلاو در خارج از آزمایشگاه قرار داشت مواد و وسایل مورد نظر باید در ظروف ضد نشت و قابل استریل کردن بسته بندی شده و به اتوکلاو منتقل شوند.

– پس از اتمام زمان لازم برای استریل کردن نمونه ها جهت باز کردن درب دستگاه ابتدا منبع حرارت را خاموش کرده و دریچه خروج بخار را باز کنید (دریچه خروج بخار را باید آهسته باز کرد مخصوصا” اگر محلول داخل اتوکلاو باشد این عمل خیلی به آهستگی باید انجام شود) تا فشار داخل دستگاه به صفر برسد و پس از آن درب دستگاه را باز کنید, هیچ گاه قبل از آنکه حرارت و فشار اتوکلاو به حال عادی برگشته باشد نباید آن را باز کرد.

– هنگام بازکردن دریچه خروجی اتوکلاو باید صورت خود را دور نگه داشت, دستکش حفاظتی پوشید تا از سوختگی با بخار جلوگیری شود.

۳- چه موادی می تواند اتوکلاو شود؟
به طور کلی تمام مواد غیر عفونی و عفونی آلوده شده با عوامل بیولوژیک شامل بقایای نمونه های محیط کشت تلقیح شده , پاتوژن های رشد کرده , سلول های انسانی , حیوانی و گیاهی , مواد آلوده شده به مدفوع انسان یا حیوان, محصولات خونی انسان و حیوان , ….. می توانند اتوکلاو شوند. مواد عفونی باید در ظروف غیر قابل نشت(Leak proof) با برچسب مخصوص خطر بیولوژیکی جمع آوری شوند سپس اتوکلاو شده و دور ریخته شوند. مایعاتی که احتمالا” عفونی هستند را می توان اتوکلاو نموده و سپس در سیستم فاضلاب ریخت یا به نسبت یک به ده با وایتکس یا ترکیبات ضد عفونی کننده مناسب دیگر مخلوط کرد و سپس در سیستم فاضلاب دفع نمود.

۴- چه موادی را نمی توان اتوکلاو کرد؟
موادی مثل داروهای سرطان زا ,رادیوایزوتوپها , مواد شیمیایی سمی, مواد شیمیایی قابل تبخیر یا هر ماده خطرناکی که ممکن است در اثر حرارت تبخیر شود و انتشار یابد را نمی توان اتوکلاو کرد . به طور کلی مواد قابل اشتعال, واکنش پذیر خورنده , سمی یا مواد رادیو اکتیو نباید اتوکلاو شوند.

۵- چگونه اتوکلاو را می توان از نظر میزان استریل کردن بررسی کرد؟
کنترل اتوکلاو از نظر استریل کردن کافی مواد و وسایل قسمتی از برنامه تضمین کیفیت و ایمنی آزمایشگاه می باشد . قرار دادن , چیدن و بسته بندی مناسب مواد و وسایل در اتوکلاو اهمیت زیادی داشته و در استریل شدن مناسب آنها نقش دارد.کنترل استریل شدن کافی به طریق زیر انجام می شود:

۱- استفاده از نوار چسب های مخصوص اتوکلاو که دارای معرف رنگی می باشد که در حرارت بالای ۱۲۱ درجه سانتی گراد تغییر رنگ می دهد.

۲- آمپول های حاوی اسپور باسیلوس استئار ترموفیلوس(Bacillus stearo thermophilus) باسیلی از خانواده باسیلوس ها می باشد . آمپول حاوی اسپور باسیلوس مذکور به همراه دیگر مواد در اتوکلاو قرار داده می شود و اتوکلاو می گردد. سپس آمپول مذکور را شکسته بر روی محیط کشت تلقیح می شود (بلادآگار). رشد میکروب مزبور نشانه عملکرد نامناسب و حرارت و زمان ناکافی اتوکلاو کردن می بشد. اگر اتوکلاو دست عمل کند هیچگونه رشدی مشاهده نخواهد شد.

۳- کشت از محیطهای کشت تلقیح شده , محیطهای کشت معمولی که باکتریها روی آن کشت داده شده و رشد کرده اند همراه سایر مواد در اتوکلاو قرار داده شده و اتوکلاو می شوند. سپس از محیطهای مزبور کشت مجدد انجام می شود هر گونه رشد میکروب نشانه عملکرد نامناسب اتوکلاو می باشد.

این کنترلها باید پس از هر بار اتوکلاو کردن یا در فواصل مرتب انجام شود.

۶- مواد زائد اتوکلاو شده چگونه دفع می شوند؟
مایعات عفونی که اتوکلاو شده اند را می توان در سیستم فاضلاب ریخت . ( نکته : آگار آب شده در اثر اتوکلاو را نمی توان در فاضلاب ریخت بلکه باید گذاشت تا سرد شود و سپس بهعنوان زباله جامد دفع گردد).

آشنایی با اتوکلاو بخار
اتوکلاو بخار به دستگاهی گفته میشود که در آن درجه حرارت باید با استفاده از بخار قابل دستیابی باشد. در قرن نوزدهم برای اولین بار، اتوکلاوهای بخار برای استریل کردن مایعات بکار گرفته شد ولی با پیشرفت علم و تکنولوژی در حال حاضر از این دستگاه برای موارد متفاوتی از قبیل مایعات، تجهیزات و سایر موارد استفاده میشود .

اتوکلاو رو میزی

در بین تجهیزات مختلف اتاق عمل، یکی از حساس‌ترین‌ها، اتوکلاوهای رومیزی یا FAST CLAVE ها با کلاس خطر B هستند.

این قبیل تجهیزات برای مواردی استفاده می‌شوند که وسیله یکی از دو شرط زیر را داشته باشد:

۱- از تجهیزات حساس اتاق عمل باشد. از قبیل هندپیس‌های جراحی که خروج آن‌ها از اتاق عملصحیح نباشد.

۲- تجهیزاتی که به تناوب در یک روز در اتاق عمل نیاز باشد و طی کردن فرایند استریل بیمارستان برای آن‌ها میسر نباشد.

تاریخچه اتوکلاوهای رومیزی
در سال ۱۹۸۴ دانشمند آلمانی به نام L.Heim اولین فردی بود که برای حفاظت پرسنل آزمایشگاه، چند سال بعد از کشف میکروب و اثبات نقش آن در بیماری‌ها، توصیه کرد که نمونه‌های آزمایشی را پس از اتمام کار بسوزانند، بجوشانند و یا ضد عفونی کنند. پس از آن با پیشرفت تکنولوژی مدل‌های مختلف دستگاه‌های سترون سازی (Sterilization) به بازار آمدند. در اتوکلاوهای رومیزی سعی بر آن شده است که نیازهای مراکز درمانی به طور جامع پاسخ داده شود. ‌لذا این تجهیزات از یک طرف زمان انجام فرایند استریل را کوتاه کرده از طرف دیگر آلودگی تجهیزات را از بین می‌برند. این هماهنگی با نیاز مراکز درمانی سبب آن شده است که اتوکلاوهای رومیزی جای خود را به عنوان تجهیزات لازم اتاق‌های عمل و بعضا مراکز جراحی محدود باز کنند.

معرفی بخش‌های مختلف یک اتوکلاو رومیزی
یک اتوکلاو رومیزی از قسمت‌های زیر تشکیل شده است. این اجزاء از قسمت‌های پـایـه یـک اتـوکـلاو رومیـزی اسـت و تـولیـدکننـدهـای مختلـف بـا تـوجه به نیاز بازار و خواسته‌های مشتری می توانند قسمت‌های مختلفی از قبیل پرینتر و … به آن اضافه کنند.

۱) چمبر یا اتاقک Chamber

۲) جکت یا جداره Jacket

۳) هیتر Heater

۴) قفل درب Interlock Release Device

۵) فیلتر هوا Air Filter

۶) نشانگر فشار جداره Jacket Pressure Gauge

۷) سیستم کنترل الکترونیکی Electronic Control System

۸) صفحه کنترل Control Panel

۹) مخزن آب Reservoir

۱۰) فاضلاب چمبر Chamber Drain

۱۱) فاضلاب جکت Jacket Drain

۱۲) فاضلاب مخزن آب Reservoir Drain

۱۳) پمپ خلاء Vacuum Pump

۱۴) فنکندانسور Fan Condenser

۱۵) تخلیه سرریز مخزن آب Reservoir Overflow Drain

۱۶) محافظ دمای بیش از حد Overheat Protector

۱۷) شیرهای ایمنی Safety Valve

نگهداری از اتوکلاوهای رومیزی
از نکات مهم در نگهداری این دستگاه استفاده از آب مقطر برای تولید بخار در آن است، این امر سبب　 می‌شود که از ایجاد رسوب در لوله‌های تـولیـد بخـار دستگاه جلوگیری به عمل آمده و عمر مفید دستگاه افزایش یابد. برای این منظور بعضی از تولید کننده‌ها از یک سختی‌سنج آب در دستگاه ها استفاده می کنند تا چنانچه سختی آب از حدی فراتر باشد دستگاه به طور اتوماتیک از کار خارج شود.

از دیگر نکات کلیدی می‌توان به تهیه لیست خـطــاهــای دسـتـگــاه و مـعنـی آن‌هـا و همچنیـن مـحـدوده مـجـاز کـارشـنـاس مـهـنـدسـی پـزشکی مراکز در رفع آن‌ها اشاره کرد.

لازم بـه ذکـر اسـت کـه اگـر در انـجـام فـرایند سـتـرون سـازی، خـطـا در یکی از مراحل سبب نا‌تمام ماندن فرایند شود، باید از باز کردن درب دستگاه تا خروج تمام بخار از چمبر صبر کرد، زیرا در این دستگاه‌ها از بخار فشرده آب استفاده مـی‌شـود کـه دمـای آن از بـخـار مـعـمـولی بیشتر است. البته در دستگاه‌های جدید به دلیل وجود قفل‌های الکترونیکی و کنترل میکروپروسسوری باز شدن درب دستگاه تا‌کاهش فشار چمبر به محدوده مجاز امکان پذیر نیست.