سلول های بنیادی چیست؟
سلول بنیادی مادر تمام سلول‌ها است و توانایی تبدیل به تمام سلولهای بدن را دارد. این سلول‌ها توانایی خود نوسازی (Self Renewing) و تمایز (Differentiating) به انواع سلول‌ها از جمله سلولهای خونی، قلبی، عصبی و غضروفی را دارند. هم چنین در بازسازی و ترمیم بافت‌های مختلف بدن بدنبال آسیب و جراحت موثر بوده و می‌توانند به درون بافت‌های آسیب دیده‌ای که بخش عمده سلولهای آنها از بین رفته است، پیوند زده‌شوند و جایگزین سلولهای آسیب دیده شده و به ترمیم و رفع نقص در آن بافت بپردازند.
به دلیل توانایی منحصر به فرد سلولهای بنیادی، این سلول‌ها امروزه از مباحث جذاب در زیست شناسی و علوم درمانی است. هم چنین تحقیقات در این زمینه دانش ما را درباره چگونگی رشد و تکوین یک اندام از یک سلول منفرد افزایش داده و مهم تر آنکه به فهم مکانیزم جایگزینی سلولهای سالم با سلولهای آسیب دیده کمک کرده است.
سلول بنيادي چيست؟
سلول بنيادي نامي كلي است و به گروهي از سلول هاي بدن گفته مي شوند كه داراي چند وپژگي مهم مي باشند:
1) اين سلول ها تخصص نيافته هستند.
2) مجددا در بدن از طريق تقسيم سلولي خود را توليد و تكثيرمي كنند.
3) عمري طولاني دارند.
4) در شرايط آزمايشگاهي، مي توان آنها را به سلول هايي متخصص با اعمال و فعاليت مشخص تبديل كرد . به عبارتي در محيط كشت و در مجاورت عوامل مغذي خاصي با دست كاري يك سلول بنيادي در حالت پايه, در سلول ژن هايي را فعال نموده و سلول بنيادي مجبور به ايجاد عواملي پروتئيني در داخل و سطح خود مي شود و در نهايت به يك سلول مشخص تبديل مي شود .
سلول هاي بنيادي تقريبا در همه بافت هاي بدن يافت مي شوند و به نوعي مسئول ترميم آنها هستند. اين سلول ها داراي انواع متفاوتي مي باشند. بدون توجه به انواع سلول هاي بنيادي اين خواص در همه آنها ديده مي شود.
• مبناي ديگر تقسيم بندي سلول هاي بنيادي بر حسب محل حضور آنها مي باشد :
به عبارتي سلول هاي بنيادي برحسب نوع بافتي كه در آن ديده مي شوند انواع مختلفي دارند. هربافت بدن داراي يك سلول بنيادي مخصوص خود مي باشد نظيرسلول بنيادي خون ساز, سلول بنيادي مزانشيمي, سلول بنيادي عصبي, سلول هاي بنيادي عضلاني , سلول هاي بنيادي اپي تليالي , سلول بنيادي بافت همبندي( چربي , غضروف , استخوان) و.....
سلول بنيادي بالغ يك بافت مي توانند سلول هاي همان بافت را ايجاد كند. براي مثال سلول بنيادي بافت خون را سلول بنيادي خون ساز مي نامند كه مي تواند انواع سلول هاي موجود در خون نظير گلبول هاي قرمز و گلبول هاي سفيد(لنفوسيت هاي بزرگ و كوچك, پلاكت ها ,نوتروفيل ها, مونوسيت/ماكروفازها) را ايجاد نمايد.
سلول هاي بنيادي خون ساز:
اين سلول ها را مي توان از سه منبع مختلف جمع آوري و جدا كرد:
1. از مفز استخوان
2. از خون محيطي طي آفرزيس
3. از خون بند ناف
• برخی اختلالات قابل درمان با پيوند سلول های بنيادي خون ساز:
پيوند سلول های بنيادي خون ساز
1- پيوند اتولوگ : در شرايط خاص بيماري مشخص, سلول هاي بنيادي از خود فرد بيمارجدا و در سرما در فريزرهاي مخصوص نگه داري ميشوند. بيمار تحت شيمي درماني يا تابش اشعه قرار گرفته تا سلول هاي بدخيم ازبين بروند كه گاه باعث از بين رفتن سلول هاي بنيادي خون ساز مغز استخوان وي نيز مي شود. سپس سلول هاي ذخيره شده به بدن وي بازگردانده مي شوند. شانس بيماري پيوند عليه ميزبان و عفونت كمتر است اما احتمال عود بيماري نسبت به اهدا از سايرين ( افراد فاميل و يا اهداكننده غير خويشاوند) بيشتر است.
2- پيوند آلوژن: دو فرد گيرنده و اهداكننده پيوند ممكن است با يكديگر نسبت خويشاوندي داشته باشند( مثل پيوند سلول هاي بنيادي خون ساز بين خواهر,برادر و يا از ساير اعضا خانواده ) و يا غيرخويشاوند باشند( دريافت سلول از افراد بالغ يا از خون بند ناف سايرين).
در پيوند آلوژن چنانچه گيرنده و اهداكننده پيوند ازنظر آنتي ژن هاي سازگاري بافتي (Human Leukocyte Antigen HLA , يا مجموعه سازگاري بافتي اصليMajor Histocompatibility Complex or MHC ) با يكديگر شبيه باشند, شانس موفقيت پيوند بيشتر است. بيمار برحسب نوع پيوند داروهاي سركوب كننده سيستم دفاعي (immunosuppressive ) و يا مغز استخوان دريافت مي كند تا احتمال بروز واكنش هاي نامناسب را كاهش دهند زيرا اين واكنش ها از جايگزيني سلول هاي پيوندي در بدن بيمار جلوگيري مي نمايند.
• تشخيص اين كه كدام نوع پيوند براي بيمار نياز است با پزشك معالج و بر اساس معيار هاي استاندارد مي باشد.
جمع آوري سلول هاي بنيادي خون ساز
جمع آوري سلول هاي بنيادي خون ساز از خون محيطي : امروزه رايج ترين روش جمع آوري سلول هاي بنيادي خون ساز محسوب مي شود. طي فرايندي به نام آفرزيس, خون از بازوي فرد وارد دستگاه خاصي شده كه گلبول هاي سفيد وي را جدا و سپس گلبول هاي قرمز و پلاسما را به بدن وي باز مي گرداند. براي افزايش ميزان سلول هاي بنيادي در خون چند روز قبل از آفرزيس دارويي به نام عامل محرك كلوني گرانولوسيتي (Granulocyte- Colony Stimulating Factor= G-CSF ) به صورت زير جلدي به اهداكننده تزريق مي شود.
- جمع آوري سلول هاي بنيادي خون ساز از مغز استخوان: امروزه، استفاده از اين روش محدود به موارد محدودي مي باشد. در اين روش، سلولهاي بنيادي به‌طور مستقيم، از مغز استخوان گرفته مي شوند. اين كار، تحت بيهوشي عمومي يا موضعي انجام شده و معمولا از مغز استخوان لگن استفاده مي شود. اين اقدام در حدود 2ساعت طول مي كشد و اهداكننده به‌طور معمول، مي‌تواند همان‌روز و يا حداكثر روز بعد بيمارستان را ترك كند و پس از 2 تا 3 روز فعاليت عادي خود را از سر بگيرد. ممكن است سلول هاي بنيادي موجود در مغز استخوان در آزمايشگاه جداسازي گردند. بايد توجه داشت كه در اين روش، مغزاستخوان طبيعي در بدن فرد اهداكننده، به سرعت شروع به رشد دوباره كرده و جايگزين مغزاستخوان اهدا شده مي گردد.
• زمان بهبود پس از اهدا سلول هاي بنيادي خون ساز در افراد بالغ, بستگي به فرد اهداكننده و نوع اهدا دارد اما به طور معمول طي چند روز(1 روز تا حداكثريك هفته ) پس از اهدا , فرد قادر به انجام فعاليت هاي طبيعي خود و بازگشت به كار مي باشد.
ما از چه نوع سلول های بنیادی استفاده می کنیم؟
بهترین منبع سلول های بنیادی سلول های خود فرد است. با این حال این کار همیشه با توجه به اثرات پیری بعنوان مثال در محدوده هایفلیک ونیز بیماریهایی از جمله سرطان و عفونت ممکن نیست. بعلاوه به نظر می رسد با بالا رفتن سن, فعالیت سلول های بنیادی آهسته تر می شود. از این رو بهتر است از جوانترین فرد دهنده به منظور گرفتن غنی ترین و پر انرژی ترین سلول های بنیادی استفاده شود. بافت بند ناف نوزاد بهترین گزینه برای استفاده می باشد, که این فقط شامل جنین نارس یا سلول های بنیادی جنینی نیست. سلول های بنیادی بزرگسالان جوان نیز در پشت بند ناف به صورت دست نخورده ذخیره شده است.
با آزمایش سلول های بنیادی هر کودک می توان به تاریخچه سلامتی والدین کودک پی برد. به این وسیله میتوان کودکانی را که دارای ریسک سرطان, عفونت, بیماری های ژنتیکی و یا نا هماهنگی های کروموزومی , بیماری های قلبی و عروقی میباشند را ازبانک های سلول بنیادی خارج نموده و از سلول های بنیادی آنها استفاده نشود. همچنین, می توان با استفاده از آزمایش های پیشرفته از این که سلول ها بنیادی کودک در معرض عوامل سرطان زای یافته شده در غذا ( مانند غذاهای آماده و یا سریع) و محیط زیست قرار نگرفته است, اطمینان حاصل کرد. این آزمایش بر روی سلول های بنیادی فرد بزرگسال امکان پذیر نیست.
چرا ما از سلول های بنیادی جنینی استفاده نمی کنیم:
1. سلولهای بنیادی جنینی کاملا غیراخلاقی هستند زیرا از سقط یک کودک متولد نشده به دست آمده است.
2. سلول های بنیادی جنینی می تواند بصورت کنترل نشده رشد کند که ممکن است موجب رشد تومورهایی در داخل بدن شود . پس به عنوان یک روش کاملا ایمن مورد تایید ما نمی باشد.
ما از چه نوع سلول های بنیادی استفاده می کنیم؟
بهترین منبع سلول های بنیادی سلول های خود فرد است. با این حال این کار همیشه با توجه به اثرات پیری بعنوان مثال در محدوده هایفلیک ونیز بیماریهایی از جمله سرطان و عفونت ممکن نیست. بعلاوه به نظر می رسد با بالا رفتن سن, فعالیت سلول های بنیادی آهسته تر می شود. از این رو بهتر است از جوانترین فرد دهنده به منظور گرفتن غنی ترین و پر انرژی ترین سلول های بنیادی استفاده شود. بافت بند ناف نوزاد بهترین گزینه برای استفاده می باشد, که این فقط شامل جنین نارس یا سلول های بنیادی جنینی نیست. سلول های بنیادی بزرگسالان جوان نیز در پشت بند ناف به صورت دست نخورده ذخیره شده است.
با آزمایش سلول های بنیادی هر کودک می توان به تاریخچه سلامتی والدین کودک پی برد. به این وسیله میتوان کودکانی را که دارای ریسک سرطان, عفونت, بیماری های ژنتیکی و یا نا هماهنگی های کروموزومی , بیماری های قلبی و عروقی میباشند را ازبانک های سلول بنیادی خارج نموده و از سلول های بنیادی آنها استفاده نشود. همچنین, می توان با استفاده از آزمایش های پیشرفته از این که سلول ها بنیادی کودک در معرض عوامل سرطان زای یافته شده در غذا ( مانند غذاهای آماده و یا سریع) و محیط زیست قرار نگرفته است, اطمینان حاصل کرد. این آزمایش بر روی سلول های بنیادی فرد بزرگسال امکان پذیر نیست.
چرا ما از سلول های بنیادی جنینی استفاده نمی کنیم:
1. سلولهای بنیادی جنینی کاملا غیراخلاقی هستند زیرا از سقط یک کودک متولد نشده به دست آمده است.
2. سلول های بنیادی جنینی می تواند بصورت کنترل نشده رشد کند که ممکن است موجب رشد تومورهایی در داخل بدن شود . پس به عنوان یک روش کاملا ایمن مورد تایید ما نمی باشد.
