تاریخچه آب انبار

آب‌انبار در ايران

شرايط اقليمي‌ خشك و نيمه خشك بخش عمده اي از ايران، تاثير ژرف و بنيادي در خلق پديده‌هاي گوناگون معماري اين سرزمين گذاشته است. ريزش‌هاي آسماني در ايران، به جز ناحيه شمالي و سواحل درياي مازندران، در بقيه نواحي بسيار كم است. به همين دليل، از ديرباز در بيشتر دشت‌هاي وسيع ايران، براي دسترسي به آب، تلاش چشمگيري صورت گرفته و ايرانيان با بهره گیری از تمامي‌ توانايي‌هاي خود، ده‌ها كيلومتر قنات حفر كرده اند. آنها در كنار ساخت قنات‌ها و سدها، به ذخيره سازي آب‌هاي فراوان زمستاني براي به مصرف رساندن آنها در فصل‌هاي گرم سال نيز توجه داشته اند و براي تحقق اين مساله، «آب‌انبار» را بنيان گذاشته اند.

آب‌انبارها علاوه بر نقش مهمي‌ كه در زندگي روزمره مردم داشته اند، از موقعيت خاصي نيز در فرهنگ و اعتقادات مردم اين سرزمين، بهره مند

آب‌انبارها در بافت شهرهاي حاشيه كوير، مركز بسياري از آبادي‌ها و شهرك‌ها و محله‌ها بوده‌اند و در بسياري از محله‌ها بزرگ‌ترين و چشمگيرترين واحد معماري به شمار مي‌روند

فن ساختمان و شيوه معماري در ساختمان آب‌انبارها داراي اعتبار خاصي است؛

چرا كه سازندگان اين واحدها با دقت و نكته‌سنجي بسيار، به مسايل عمده اي چون ميزان فشار آب بر كف و سطح آب‌انبار، مساله اندود داخل بنا، تهويه، تصفيه و جلوگيري از آلودگي آب،توجه داشته‌اند.

هنر تزيين نماي خارجي اين آب‌انبارها، به خصوص سردر ورودي آنها و در برخي از موارد، انتخاب اشعار جالبي براي كتيبه بالاي سردر، همگي نشان دهنده آن است كه اين بناها با بسياري از ويژگي‌ها و روحيات ساكنان پيرامون خود، ارتباط نزديك ومستحكمي‌ داشته اند. 

دلايل وجودي آب‌انبار

دلايل جمع‌آوري و نگه‌داري آب در آب‌انبارها را مي‌توان به صورت زير دسته بندي كرد

الف) تبخير شدن آب در اثر تماس مستقيم با گرماي خورشيد و جريان هوا

ب ) فاسد شدن آب در هواي آزاد

ج) گرم شدن آب به علت تابش نور خورشيد

آب انبار

آب‌انبار حوض و یا استخر سرپوشیده‌ای است که برای ذخیره آب معمولاً در زیر زمین ساخته می‌شود. در مناطق کم‌آب و کویری آب انبار را از آب باران و یا جویبارهای فصلی پر می‌کنند. آب معمولاً در زمستان ذخیره شده و در تابستان به کار می‌رود. آب انبارها از جمله تأسیسات وابسته به قنات هستند.

نحوه ساخت آب انبار، تصفیه و عایق بندی آن :

برای تصفیه از روش‌های فیزیکی و شیمیایی استفاده می‌شود.

ته نشین شدن مواد زاید، اضافه کردن حجم مشخصی از نمک به منظور تجزیه آن و میکروب کشی توسط کلر آزاد شده...

استفاده از ترکیبات آهکی جهت گندزدایی...

و استفاده از کیسه‌های زغال به منظور بو گیری

انواع آب انبارها

آب انبار ها را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد:

1- آب انبارهای همگانی عمومي واقع در محله ها، کاروانسراها، روستاها و به صورت تک بنا در مسیر راه‌های کاروانی.

2- آب انبارهای خصوصی درون خانه ها

قسمت‌های مختلف آب انبارها

قسمت‌های عمده بنای یک آب انبار عبارت‌اند از:

1- منبع ذخیره آب ،

2-پوشش منبع ،

3-هواکش و بادگیر ،

4- راه پله و پاشیر ،

5- سردر تزئینی.

منبع یا انبار:

قسمت اصلی آب انبار است و به چهار شکل مکعب، مکعب مستطیل، هشت گوشه و استوانه ساخته می‌شده، تمامی یا بخش عمده آن در زیر زمین کنده می‌شود. قطر منبع های استوانه‌ای از حدود 20 متر تجاوز نمی‌کند و تا سه هزار متر مکعب گنجایش دارند. منبع های مکعب و مکعب مستطیل می‌توانند در اندازه‌های بسیار بزرگ و تا صد هزار متر مکعب نیز ساخته شوند که در آن صورت برای نگهداری پوشش فراز آنها در داخل منبع ، جرزها و ستونها را بکار می‌گیرند.

پوشش انبار:

مشكل ترين بخش در ساخت آب انبار پوشاندن دهانه مخزن آب انبار بوده است براي اين پوشش معمولا از طاقهاي قوسي و يا گنبدي استفاده مي كردند, البته در مواردي كه مي خواستند از بام آب انبار استفاده كنند نيز پوشش مخزن به صورت مسطح بوده است. پوشش راچينه (پلكان) از نوع آهنگ و به دو روش ضربي و رومي اجرا مي شده است پوشش پاشير معمولا طاق تر كين بوده و در فضاي مربع شكل طاق كلنبو كار شده است و از انواع طاقهاي كژاوه و كلنبو و تركين در فضاي كنار سردر و سر در استفاده شده است.

هواکش و بادگیر:

برای سالم نگهداشتن آب و خنک کردن آن، بر فراز منبع آب به صورت معمول بادگیرهایی استوار می‌کنند تا جریان هوا را در آن برقرار سازد. وجود بادگیر های متعدد یک دهانه و چند دهانه در بالای برخی از انبار های آب به این دلیل است که تا از هر سو که باد می وزد، از آن بهره جسته شود و به طور دائم جریان هوا به گونه (بده و بستان) به‌وسیله بادگیرها در منبع برقرار باشد.

راه پله و پاشیر:

در کنار منبع و به طور معمول در وسط سردر باشکوه و چشمگیری که به میدان یا فظای به نسبت باز مقابل جلوه می بخشد، پله‌های آب انبار قرار دارد که دسترسی به پاشیر و محل برداشتن آب را میسر می سازد. شیب پله‌ها گاهی تند ، ولی پهنای آنها بسیار است تا افراد براحتی بتوانند با سطل، دلو، کوزه و مشک از کنار هم بگذرند. در محل پاشیر و برداشت آب، برای آنکه افراد معطل نشوند با توجه به تعداد ساکنان محل، گاه تا سه شیر نیز قرار می‌دهند. شیر های برداشت آب را در یک متری از کف منبع نصب می‌کنند تا مواد ته نشین شده با آب خارج نشود. برخی از آب انبار ها دارای دو راه پله هستند یکی برای مسلمانان و دیگری برای زرتشتیان مانند آب انبار معروف ریگ در یزد

سردر

سردر آب انبارها چشمگیر ترین واحد تزئینی و نما سازی شده آن به شمار می‌رود. در دوسوی پله‌ها اغلب سکو های سنگی پهنی وجود دارد که بیشتر در پیوند فضای باز محل مقابل سردر، جایگاه مناسبی برای گردهمایی مردم محل به شمار می‌رود.

مواد و مصالح بکار رفته در ساختن آب انبارها عبارت است از سنگ، آجر، شفته آهک و ساروج.

از معروفترین آب‌انبارها آب‌انبار شش‌بادگیری و آب‌انبار تکیه امیرچقماق در شهر یزد در ایران است

مصالح ساخت

در آب انبار به دليل تماس مستقيم با آب و رطوبت از مصالحي استفاده مي شد كه در مقابل آثار تخريبي رطوبت مقاوم باشند آجر و ملات در انواع مختلف از اصلي ترين مصالح ساخت آب انبار به شمار مي رفته است . آجر خام و پخته براي قسمت پشت بدنه بوده و براي بدنه آب انبار آجر خاصي به رنگ ليمويي بنام آجر آب انباري داشته اند كه فقط مخصوص آب انبار بوده است. اين نوع آجر در ديوار چيني ، پوشش مخزن ، بدنه ، پوشش راچينه و راه پله بكار برده مي شد البته در نواحي كوهستاني و يا مناطقي كه استفاده از سنگ آسانتر و اقتصادي تر از آجر بوده از سنگ لاشه براي ديوارها و گنبد استفاده مي شده است مانند آب انبار دامنه تپه چك چك و بخشي از آب انبار قلعه ندوشن ملاتهايي كه در ساخت آب انبار بكار مي بردند اغلب تركيبي از آهك داشتند معمولا كف آب انبار را با شفته آهكي مي پوشاندند و براي مقاوم نمودن كف آب انبار و جلوگيري از تغيير شكل در كف آن لايه اي از سرب مي ريختند, همچنين ملات استفاده شده براي آجر چنين تركيبي از خاكستر + ماسه + اهك بوده و ملا ت مورد استفاده براي پشت ديوار خزينه شفته آهك ( تركيب گل + آهك) بوده است.

آب انبار شش بادگيري

آب انبارها از جمله تأسيسات وابسته به قنات هستند كه براي ذخيره سازي آب در زمستان و استفاده در تابستان كاربرد داشته اند.

آب انبار شش بادگيري در محله اي به همين نام در شهر يزد واقع شده است.

اين آب انبار بزرگ و پرحجم بالغ بر 2000 متر مكعب گنجايش داشته و دو عدد شير يا راه دسترسي به شير آب انبار دارد كه يكي براي استفاده مسلمين و ديگري براي استفاده اقليت مذهبي زرتشتي مي باشد.

اين آب انبار داراي شش بادگير است، سه بادگير آن از ابتدا ساخته شده بود و سه بادگير ديگر بعدها به آن الحاق شده است. شش بادگير آب انبار با توجه به شرايط اقليمي و جهت باد در اين منطقه به شكل 8 وجهي مي باشند.

ارتفاع مخزن – ارتفاع بادگيرها – معماري زيباي بادگيرها و مصالح به كار رفته و تزئينات آجر چيني مدخل ورودي آن از ويژگيهاي انحصاري آب انبار 6 بادگيري است كه شهرت بسزايي به آن داده است.

تعداد پلكانهاي اين آب انبار 50 عدد، ارتفاع مخزن 6/12 متر و ارتفاع بادگيرها 10 مترمي باشد.

خزینه-مخزن

مخزن محل انبار كردن آ ب و اصلي ترين عنصر در شكل گيري آب انبار است شكل مخزن ثابت نبوده بلكه مهمترين عامل در تنوع شكلي مخزن آب انبار ، نحوه استفاده از آن بصورت صحرايي و يا داخل شهري و روستايي بوده معمولا مخزن آب انبارهاي شهري و روستايي نقشه اي مدور و با حجمي استوانه اي و آب انبارهاي صحرايي نقشه اي چهارگوش و حجم مكعب دارند.

مخزن آب انبار مكاني كاملا تاريك بوده و هيچگونه روزنه ورودي نداشته بخاطر همين تاريكي محض آب داخل مخزن كاملا بهداشتي و مطبوع براي آشاميدن بوده است

بادگیر

گرمای زیاد یزد، سازندگان بناهای مختلف را به اندیشیدن تدابیری برای   تهویهی هوا و ایجاد فضاهای خشک واداشته است. ساخت فضاهای تابستان نشین وایجاد فضاهای گود و ساخت فضاهای مرتفع در قسمت پشت به آفتاب می باشد.

بادگیر با هدایت باد مناسب به فضای زیر آن و گردش هوا به داخل باعث خنکی هوای داخل می شود، با قرار دادن دریچه های بادگیر به طرف باد ،آن را به داخل مخزن هدایت می کنند. باد پس از برخورد با سطح آب،از بادگیرهای جبههی مخالف خارج می شود

جزئيات نما سازندگان بعضي از آب انبارها با ايجاد ظرافتهايي در نما علاوه بر بيان احساس و افكارشان مقاصد ديگري را نيز دنبال مي كردند بدين معني كه اين عناصر عملكردي دقيق داشته اند.

معمولا قسمتي از ساختمان كه در معرض برخورد با عوامل مخرب از قبيل ضربه هاي مستقيم به بدنه و ريزش آب باران و نفوذ آن به داخل خشتها قرار دارد براي آمود از كاشي و اجر در قالب طرحهاي جالب استفاده شده است.

آب انبارهاي صحرايي با بدنه هاي گلي، اندازه هاي كوچك و تركيب معمارانه بادگير, مخزن و پوشش مدور آن و چهارطاقي روي پلكان و حداكثر يك كتيبه كوچك ساده كه بر آن نام سازنده و واقف آن آورده شده است.

متداولترين نوع آب انبارهاي روستايي – شهري با استفاده از گل اندازهاي آجري است كه در بين چند گل انداز آجري از نگين هاي رنگي نيز استفاده شده است.

كتيبه هاي كاشي كاری شده هفت رنگ و معرق در چند آب انبار مثل جنگ يزد و شاه علي تفت به كار رفته است.